Dopiero co uczestniczył Profesor Ziejka w inauguracji roku akademickiego, a dziś smutna wiadomość. Umarł historyk literatury, aktywny działacz społeczny, znakomity nauczyciel, erudyta, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego czasu jubileuszu 600-lecia jego odnowienia, miłośnik i znawca Krakowa.

Franciszek Ziejka, Karol Musioł, 1 października 2019

Brzmi ten frazeologizm nieco knajacko (cokolwiek to znaczy, ale kto użyje tego słowa, momentalnie staje po stronie kultury i tradycji), lecz z upodobaniem korzystają z niego liczni dyskutanci twitterowi i publicyści o szerszym zasięgu tudzież horyzontach.
Stare czy nowe? Lwowskie czy warszawskie? A jakie jest Wasze zdanie, Szanowni Słuchający?

Rozmawiałem o darciu łacha z Panem Redaktorem Pawłem Sołtysikiem w Radiu Kraków. Zapraszam.

Wyczesane rozmowy, Radio Kraków, czwartki, ok. 9.40

Raz po raz ktoś z kogoś łacha drze, więc żeby nie było aktualnych odniesień, zerknijmy na wpis blogowy sprzed siedmiu lat.

Źródło: https://www.salon24.pl/u/ryszardczarnecki/527498,rycerze-jedi-kontra-matolki

Ponieważ autor, Ryszard Czarnecki, to w jakimś stopniu Dolnoślązak, a przy tym użył regionalnego lwowskiego czasownika bałakać, to ktu wi, czy ni un to przyniósł do Warszawy.

Kto by myślał, że lewacy wymyślają nazwy żeńskie,
Niech poczyta, jak pan hrabia o boginiach pisze tęsknie.

Forma żeńska od mąż

Nie tylko ksiądz Jakub Wujek, który stworzył formę mężyna w swym przekładzie Księgi Rodzaju,

Mężyna oddaje grę słów hebrajskiego oryginału (1599)

ale całkiem niedawno, ledwie przed półtora wiekiem Wojciech hrabia Dzieduszycki rozpisywał się o watykańskich freskach Rafela Stanza della Signatura i użył słowa mężyni:

Mężyni — Studia estetyczne Wojciecha Dieduszyckiego, 1878
Mężyni z gałęzią dębową po lewej.

Czy ja coś narzucam?

Skądże znowu. Pokazuję tylko, że polszczyzna ma giętki i bogaty system słowotwórczy oraz że (niemal) wszystko już było.

To niezwykła niedziela, dziś wybory są w Polsce… Cienia agitacji w tym wpisie nie ma, ale będę wieszczył. Wieszczę kres sensownego łączenia zdań, śmierć zaimków względnych znanych też jako relatory, a w ślad za tym upadek składni, stylistyki i zdolności łączenia faktów, zdań i myśli.
Przesada?

Gdzie z tym gdzie?

To tweet z ostatniego kampanijnego tygodnia, więc totalnie zanonimizowany i pozbawiony kontekstu politycznego. Chodzi o użycie gdzie i o to, czy dostawę realizuje przedsiębiorca czy urzędnicy, skoro odmówili dostawy. …telefon, gdzie urzędnicy…

Może to w magistracie odmówili, więc gdzie jest słuszne? Przecież tam są urzędnicy, którzy odmówili. No niby jest to możliwe, ale wówczas odmowa byłaby wyrażona bez pomocy telefonu, ustnie lub pisemnie. Gdy dyskutuję z autorami podobnych tekstów, włączają się obu stronom nadzwyczajne moce interpretacyjne i kreujące mnogość sytuacji. No tak. Telefon mógł być np. z parku, gdzie urzędnicy (podczas czynności służbowych) odmówili dostawy (do magistratu). I tak dalej.

Czy niedziela jest pudełkiem?

Nie z wyników wyborów zapamiętam 12 lipca, ale z tego, że ogólnopolski serwis informuje, że jest to „niedziela, w której Polacy będą wybierać…”.

Ale o co chodzi? To chyba poprawne, bo niby jak? W Narodowym Korpusie jest tylko jedno takie użycie, z Tygodnika Ciechanowskiego, niech mu będzie wybaczone (do Ciechanowa nic nie mam). Okazuje się, że możemy śpiewać „dzień, w którym pękło niebo”, ale o wyborczej niedzieli tak powiedzieć nie można. Poręczny mógłby się okazać zaimek (relator) kiedy, ale przecież wspomniałem na wstępie, że wieszczę ich odejście.

To jak ma być?

Ma być poprawnie po polsku.

Szanowni Państwo, Rodaczki i Rodacy,
zbliża się decydująca druga tura wyborów prezydenckich roku 2020. Jakże nie zabrać głosu, gdy tyle się dzieje? W języku polskim oczywiście.

Nie jest to zupełna nowość, ale proszę zauważyć, że przedstawiciele różnych, a w ostatnich dwóch tygodniach obu komitetów z upodobaniem objaśniają nam i sobie, o czym są te wybory.
O tym właśnie jest niniejszy wpis przed ciszą.

Tak wygląda nowość, która się zaczyna panoszyć

Za pierwszym razem… to jest jak „pęknąć balonik” albo „zniknąć kogoś”. Wygląda nam to na żart, na naruszenie językowej normy, by zwrócić naszą uwagę, powiedzieć coś świeżego, inaczej niż dotychczas, wyrwać się ze sztampy.

Anglicyzm zapewne

Skoro po angielsku pisze się „Elections are about choice, but that simple statement conceals a powerful tension, one which runs underneath this chapter and surfaces at the end” (źródło: Google Books), to sprawa chyba jest jasna, gdzie jest kura lub kukułka, co zniosła nam to jaje.

Czyja wina?

Nie znajdziemy najpierwszego użycia, ale znany językowy trendsetter i zawodowy winowajca Donald Tusk już w marcu roku 2014 mówił:

Te wybory europejskie być może są o tym, czy w Polsce dzieci 1 września w ogóle pójdą do szkoły. Te wybory są o tym, czy Europa – zintegrowana i zjednoczona, NATO świadome powagi sytuacji będą zdolne do realizacji tej fundamentalnej idei, jaka legła u podstaw i NATO, i UE, czyli solidarności w chwilach najcięższych (źródło: RMF; podkreślenia moje)

Innowacja albo zaraza

W roku 2020, po serii kampanii wyborczych, które i spamiętać trudno, o tym, że wybory są o czymś, mówią, jak wspomniałem, wszyscy, a żeby nie być gołosłownym, przytoczę dwa cytaty, z tego samego źródła i województwa, w kolejności alfabetycznej imion i nazwisk kandydatów na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej:

Andrzej Duda: Te wybory są o tym jaka będzie Polska, o tym czy ktoś nam odbierze ostatnie pięć lat i wszystko to, co w tym czasie udało się stworzyć – mówił prezydent Andrzej Duda podczas spotkania z mieszkańcami Trzebnicy (Dolnośląskie). 12.06.2020, https://www.wnp.pl/parlamentarny/wydarzenia/andrzej-duda-te-wybory-sa-o-tym-jaka-bedzie-polska,80014.html

Rafał Trzaskowski: Te wybory prezydenckie są o tym, czy w Polsce dalej będzie się nas dzielić i czy dalej będzie panować nienawiść, czy też będziemy mogli wreszcie być razem – powiedział kandydat KO Rafał Trzaskowski w Świdnicy (Dolnośląskie). 10.07.2020, https://www.wnp.pl/parlamentarny/spoleczenstwo/trzaskowski-te-wybory-sa-o-tym-czy-w-polsce-dalej-bedzie-sie-nas-dzielic,86044.html

Pełny symetryzm cytatów, dowodzący, że mamy do czynienia z nowym elementem w polszczyźnie ogólnej, a nie jednostką w jakiś sposób „dialektalną”, używaną przez użytkowników polszczyzny o określonym profilu ideowym, wyrażanym i wdrażanym przez któreś ze stronnictw politycznych. Tak rozprzestrzeniają się innowacje językowe, które w bieżącym półroczu aż się prosi porównać do wirusa. Czasem taki patogen wypiera inną jednostkę. Oczywiście, możemy się ucieszyć, że główni konkurenci nie mówią, że te wybory są czemuś !dedykowane.

Wyczesane rozmowy. Można posłuchać

W Radiu Kraków, nie naruszając ni na jotę dobrych obyczajów (to ważniejsze) ani ustaw, zżymałem się na tę konstrukcję, podświadomie profilującą wybory, a zwłaszcza kampanię, jako spektakl, opowieść, którą trzeba uwieść i przekonać odbiorców. Proszę posłuchać, jak ja postrzegam, o co kaman, OCB, o co cho, o co toczy się spór…

Radio Kraków, 9 lipca 2020 r., prowadzący rozmowę Paweł Sołtysik

Choroba psychiczna to temat trudny, więc jednym ze sposobów radzenia sobie z czymś, czego się trochę boimy i co wprawia nas w zakłopotanie (tabu), jest żart, lepszy lub gorszy. Przez wieki zmieniała się relacja społeczeństwa do osób odstających od psychicznej normy (albo tylko średniej). Prześladowania, tolerancja, izolacja, integracja, przemilczanie, piętnowanie… Wiele postaw. Oszaleć można. Istny dom wariatów.

Boni fratres i dwie metonimie

Dobrzy bracia bonifratrzy w Warszawie w XVIII wieku zajęli się chorymi. Opiekowano się nimi, ale też usuwano ich w z widoku publicznego. Chory psychicznie znajdował się za bonifraterską kratą, a gdy się zachowywał kto jak wariat na swobodzie, uważany był za uciekiniera. Pod koniec wieku XVIII modne stało się określeniu czubki. Oznaczało ono jednak nie tak jak współcześnie tzw. wariatów, ale zakonników, którzy się nimi opiekowali, a to ze względu na krój kapturów. Nie udało mi się znaleźć rysunku.
Metonimie, czyli zamiennie albo przeskoki znaczeń były więc następujące:

Czubek (kaptura) ⥬ zakonnik ⥬ pacjent

Tak zaczęto nazywać bonifratrów i ich podopiecznych w Warszawie, a ja starałem się o tym coś powiedzieć w Radiu Kraków.

Na przykład Kobierzyn

Miejscowości i dzielnice, gdzie znajdują się szpitale psychiatryczne zyskały nowe znaczenia, wysyłanie kogoś do Tworek (pod Warszawą), Kobierzyna (Kraków), Lublińca (północny Górny Śląsk), Abramowic (Chełm), Świecia (Pomorze), Kulparkowa (Lwów) oznacza lekceważenie dla jego władz poznawczych i zdrowia zmysłów. Takie sobie żarty.
Sto lat temu otwarto duży kompleks, a podejście do chorych miało być humanitarne. Terapeutycznie miała oddziaływać przestrzeń, spokój, harmonia z naturą, praca w gospodarstwie.

Miasto — ogród

Ale przyszedł rok 1939 i chorych psychicznie Niemcy zabili, jak wcześniej u siebie w ramach odciążania społeczeństwa od ludzi „nieudanych”. Wieczna hańba mordercom.

Imiona, nazwiska zamordowanych LUDZI

Czy to nazwa autentyczna? A może wymyślona? Na pewno nie pomoże nam przedwojenna encyklopedia:

Kliszczacy. plemię górali polskich, zamieszkujących Gorce; nazwa ma pochodzić od spodni „w kliszcz” ściągniętych. Noszą gunie bronzowe, dłuższe niż inni górale, ze skromnem obszyciem, spodnie szersze, bez ozdób; mieszkają w chatach dwuizbowych. Jest to ludność uboga; emigracja sezonowa i zamorska jest częstem zjawiskiem. Charakterystyczne opisy z życia kliszczaków daje w swych utworach powieściowych Wł. Orkan.

Gwiezdny Baca narysował tak:

Opowiadałem o tym na żywo, ale bez publiczności. Zapraszam.